Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ένα από τα πιο συνταρακτικά γεγονότα του 20ου αιώνα παγκοσμίως και σταθμός στην πορεία της Ελλάδας που οδήγησε σε ριζική αλλαγή συνόρων και πληθυσμιακής σύνθεσης.
Ήταν το έτος 1922. Πέρασαν κιόλας 100 χρόνια και τώρα οι ιστορίες όσων έζησαν εκείνη την εποχή φτάνουν σε μας από τις καταγεγραμμένες μαρτυρίες ή τους απογόνους τους.
″Ένα απ' τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ' τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος″
Η καταστροφή ακολούθησε μια σειρά άστοχων πολεμικών και πολιτικών αποφάσεων και τραγικών γεγονότων - το κίνημα των Νεότουρκων (1908), οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-3), ο Εθνικός Διχασμός (1915), η εμπλοκή στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-8), η εκστρατεία στην Ουκρανία (1919).
Οι διαφωνίες των τότε μεγάλων συμμάχων (Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία) για τη διανομή των εδαφών αποφασίζουν να στείλουν τον ελληνικό στρατό και στόλο στη γη της Ιωνίας. Το 1919, η απόβαση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Σμύρνη και το θωρηκτό Αβέρωφ στα νερά του Βοσπόρου με σκοπό την ασφάλεια του χριστιανικού πληθυσμού σηματοδοτεί την έναρξη της μικρασιατικής εκστρατείας που ξυπνά τα εθνικά οράματα των δύο λαών.
Η παρουσία του ελληνισμού στην Ανατολή αναζωπύρωνε την ελπίδα της Μεγάλης Ιδέας[1] που δεν είναι άλλη από τη «Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Και πράγματι αυτό το όνειρο έγινε πραγματικότητα για λίγο με τη Συνθήκη των Σεβρών (10/08/1920) τότε που η Τουρκία παραχώρησε στην Ελλάδα την Ανατολική Θράκη και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου περιλαμβανομένων της Ίμβρου και της Τένεδου, ενώ η Σμύρνη παραμένει υπό ελληνική διοίκηση. Όμως η εκλογική ήττα του Βενιζέλου τον Νοέμβριο του 1920 θα αλλάξει την πολιτική σκηνή.
Τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι το τέλος της εκστρατείας ήταν γεμάτα ένταση, δυσκολίες και απώλειες. Οι διπλωματικές προσπάθειες απόβαιναν άκαρπες, οι επιχειρήσεις αποτύγχαναν και το ηθικό των στρατιωτών ήταν σε κρίση. Όλα αυτά αποτέλεσαν ιδανική συνθήκη για την επίθεση του Κεμάλ που οδήγησε στην κατάρρευση του μετώπου και στην αποχώρηση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922. Έως τότε καταγράφηκαν 24.240 θανόντες, 48.880 τραυματίες και 18.095 αγνοούμενοι.
Παρόλα αυτά η ελλιπής ενημέρωση και οι ψευδείς ειδήσεις για επιτυχημένες επιχειρήσεις στο μέτωπο έκανε τον λαό στην κοσμοπολίτικη Σμύρνη να συνεχίζει να απολαμβάνει αμέριμνος την αίγλη της πιο όμορφης, ζωντανής και σύγχρονης πόλης του τότε κόσμου. Μια πόλη πλούσια με ροπή προς οτιδήποτε το δυτικό, η οποία αποτελούσε το μεγαλύτερο εμπορικό και εκπαιδευτικό κέντρο έμελλε να πυρποληθεί στις 13 Σεπτεμβρίου του 1922, αφού λίγες μέρες νωρίτερα ο τουρκικός στρατός είχε εισέλθει θριαμβευτής στη Σμύρνη.
″Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακριά. Μη φοβούστε, είναι μακριά, μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ' ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σ' εμάς. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο· φωτιά από τη μία, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση″
Οι εμπρησμοί από τους τσέτες[2], η πολιτική της καμένης γης και η απόφαση του ελληνικού κοινοβουλίου να μη γίνει άμεση εκκένωση της πόλης είχε θύμα τον άμαχο πληθυσμό. Παράλληλα, το τέλος της Σμύρνης σηματοδοτεί και το τέλος τριών χιλιετιών ελληνικής παρουσίας στις ανατολικές ακτές του Αιγαίου.
″Σα μπήκαμε στο πλοίο ήκανα το σταυρό μου και πέταξα το κλειδί του σπιτιού μου στη θάλασσα″
Τη διακυβέρνηση της χώρας τότε είχε αναλάβει ο Δημήτριος Γούναρης ο οποίος συνελήφθη και δικάστηκε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε με τυφεκισμό στο Γουδή.
868.186 πρόσφυγες φτάνουν σε όλη την Ελλάδα μέχρι το τέλος του 1922, και ο αριθμός τους αυξάνεται συνεχώς. Είναι κυρίως γυναίκες και παιδιά, αφού οι άντρες προορίζονται για τα τάγματα εργασίας[3]. Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 30 Ιανουαρίου του 1923 περί υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών θα έχει σαν αποτέλεσμα να εγκατασταθούν συνολικά 1.300.000 Τούρκοι υπήκοοι, ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύματος στην Ελλάδα, ενώ 350.000 Έλληνες υπήκοοι μουσουλμανικού θρησκεύματος εκτοπίζονται στην Τουρκία.
″Τώρα πια η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη περιβάλλονταν από κάμπους γεμάτους με αντίσκηνα. Θύμιζαν κλασικές γκραβούρες πολιορκημένων πόλεων. Πολιορκητής, όμως, εδώ ήταν η πείνα″
[1] Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον I. Κωλέττη κατά την αγόρευσή του στη Βουλή στις 18/1/1844, για να δηλώσει την εθνική πολιτική της ενσωμάτωσης στο ελληνικό κράτος τουρκοκρατούμενων περιοχών όπου διαβιούσαν Έλληνες. Ο όρος έγινε συνώνυμος του ελληνικού αλυτρωτισμού. [2] Άτακτοι Τούρκοι αντάρτες που χτυπούσαν αιφνιδιαστικά τα ελληνικά στρατιωτικά αποσπάσματα και προέβαιναν σε βιαιότητες εις βάρος του άμαχου πληθυσμού. [3] «Αμελέ ταμπουρού.» Τα τάγματα των στρατιωτικών αιχμαλώτων είναι χώρια από μας. Αυτοί περνούν καλύτερα. Εμείς είμαστε ένα καθαρό τάγμα σκλάβων. Το νούμερο 31328. Ηλίας Βενέζης.
Πηγή του παρόντος άρθρου αποτέλεσε η έκθεση «Μικρά Ασία - Λάμψη, Καταστροφή, Ξεριζωμός, Δημιουργία», Μουσείο Μπενάκη, 2022.